“ÖYLEYSE BURSA’NIN YEREL HALKI KİMDİ?”

Dr. Alper CAN / Araştırmacı Yazar

BİTİNLERİ UNUTUN!

Her Bursalı ömründe en az bir kez şöyle bir söylev dinlemiştir:

“Çok zengin bir geçmişe sahip kentimizde bizden önce Bitin, Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı medeniyetleri kurulmuş ve bunlar Bursa’mızda derin izlerini bırakmıştır”.

Bizi bize öven bu nutuklarda bahsedilenlerin tümünü bilmesek, ilgilenmesek de çok eski bir kent üzerinde yaşıyor olmak çok hoşumuza gider. Bursa’nın tarihini Hisar’dan 40 km. uzakta çıkmış buluntulara dayanarak 8000 yıl geri götürmeye bayılırız. Bu çalışmamızda az bilindiği için az dikkat çeken o kadim medeniyetlerden birine mercek tutalım ve soyağacımızda bir yanlışlık var mı, tetkik edelim.

Bitinler/ Bithynler bölgemizin en eski halklarındandır. Trakya’da yaşamakta iken Dorların Yunan anakarasına girmesiyle yerlerinden kalktıklarını, güneydoğuya yönelip, İstanbul Boğazı’nı aşıp Marmara Denizi’nin doğusuna yerleştiklerini pek çok kaynakta okuyabilirsiniz. Bu yer değiştirme MÖ 1200’lerde başlayıp birkaç asır sürmüştür. Belli ki tarih sahnesine çıkmakta acele etmemişler. MÖ 5. asırda Herodotos’a kadar adlarını duymayız.

Doğu Marmara’da yaklaşık 1000 yıl yaşamış olmalarına karşın Bursa’nın Bitinlerle ilişkisi pek zayıftır. Bitinler asırlar boyunca kuluçkada kalmış, doğu ve güney Marmara’yı önce Lidyalılar, ardından Persler eline geçirdiklerinde sıcak yuvaları bozulmadığı sürece uykularına devam etmişlerdir. İlk güvenlik tehdidini MÖ 400’de Ksenophon önderliğindeki Onbinler Ordusu yurtlarından geçmeyi denediğinde hissetmişler ve onlara diş göstermişlerdir. Yaklaşık bir asır bölgelerindeki Hellen (Yunan) kentlerini hırpalayıp durduktan sonra Büyük İskender’in generali Kalas’ı yenmişler, yaşadıkları güven patlamasıyla bağımsız devletlerini kurmuşlardır. MÖ 297 Bithynia Krallığı’nın tarih sahnesine çıktığı yıldır.

PRUSİAS VE BURSA

Bitin kralları bir taraftan Anadolu’nun çoğunu elinde tutan Seleukos Krallığı’na karşı mücadele ederken diğer taraftan yavaş yavaş topraklarını genişlettiler. I. Prusias’ın hükümdarlığı parlak bir dönemdi. Doğuda Düzce yakınına kadar, güneyde Olympos’a (Uludağ) kadar genişlediler. Makedonya kralı V. Philippos’un kızıyla evlenerek güçlü bir müttefik kazanan Prusias, bu akrabasından Myrleia (Mudanya) ve Kios’u (Gemlik) hediye olarak aldı. Hisar’daki küçük yerleşimi büyüterek Prusa (Bursa) adıyla kent haline getirdi.

Hisar’daki küçük yerleşimi büyüterek Prusa (Bursa) adıyla kent haline getiren I. Prusias

İzleyen bir asırda da Bitin Krallığı’nın sınırı biraz batıya, Gölyazı’ya (Apollonia) kadar genişledi. İznik’in güneyindeki bölgelere sadece 150 yıl hâkim olduktan sonra Bitinya Krallığı, güçlenen Roma Cumhuriyeti’nin gazabına uğramamak için onun şemsiyesi altına girdi, MÖ 74’te tarihten silindi.

Siyasi hayatını bir çırpıda anlattığımız Bitinler yerleştikleri bölgede hâkim olan Hellen kültürünü özümsemişlerdi. Bitin kralları Hellen kültürünü benimseyip yaydıklarını gösterme fırsatlarını kaçırmadılar:

Çocuklarına Nikomedes, Sokrates gibi Hellen isimleri verdiler; Kral Zielas Kos adası halkına bazı haklar tanıdı; Kral I. Prusias depremde zarar gören Rodos adasına maddi yardım yaptı; I. Nikomedes Yunanistan’da Olympia’daki Zeus tapınağına, II. Prusias Didim’deki Apolon tapınağına cömert bağışlarda bulundu.[1] Bitinler Hellen tanrılarını benimsediler, kullandıkları takvimdeki ay adlarından 11 tanesi Hellen tanrısı, bir tanesi ise (Bendis) Trakya tanrısıydı.[2]

Bitinlerin Kullandıkları Takvim

Kent kurmak, bayındırlık gibi faaliyetlere pek az giriştiler. Çünkü yönetici kesim taşrada yaşamayı büyük yerleşimlerde yaşamaya tercih ediyordu. Günümüze ulaşan yazıları, edebiyatları yoktur. Günlük hayatlarına dair çok az bilgimiz var. Bunu, benimsedikleri Hellen kültürünün gölgesinde kaldıkları, Hellenleştikleri şeklinde yorumlayabiliriz. Bastıkları sikkelerde de Hellen kentlerini taklit ettiler.

Hellen üslubunda basılmış Bitin sikkesi. Ön yüz: Diadem takmış I. Prusias başı; arka yüz: Zeus, sağ elinde çelenk, sol elinde lotus uçlu asa, başında şimşek demeti (Kaynak: Recueil general des monnaies grecques d'Asie Mineure 9-B, 1, (ed.) W. H. Waddington, E. Babelon, T. Reinach)

BURSA’NIN YEREL HALKI KİMDİ?

Bu durumda akla “Bitinler değilse Bursa’nın yerel halkı kimdi” sorusu geliyor. MÖ 2. Binde, Hititler Döneminde Anadolu’da yaşamakta olan yerli halkı çok az tanıyoruz. Batı Anadolu’nun yerli halkı olduğu iddia edilen Luviler hakkında da kıt kaynağımız var. Ancak MÖ 1. Binden beri Bursa ve çevresinde yaşamış iki halkı iyi tanıyoruz. İlki Frigler. Onlar da Trakya’dan Anadolu’ya göç ettiler ve Bandırma-Polatlı arasındaki bölgeye yerleştiler.[3] Herodotos’un Frigleri Anadolu’nun en eski halkı sayması boşuna değildir.[4] Hisar’da bulunmuş MÖ 7. Asra tarihlenen Frig fibulası (yaka iğnesi) Bitinlerden 5 asır önce burada Friglerin yaşadığını gösteriyor olabilir. “Olabilir” diyoruz zira tek buluntuya dayanarak yorum yapmak sağlıklı değildir.

Bursa Arkeoloji Müzesi ve Bilecik Müzesi’nde sergilenen Frig fibula (yaka iğnesi) örnekleri

Değinmemiz gereken ikinci halk Hellenlerdir. MÖ 7. asırda Marmara Denizi kıyılarında Gemlik ve Mudanya’yı kurdular. İzleyen asırlarda sahildeki bu Hellenlerin iç bölgelerle etkileşime girdiklerini, Apameia (Mudanya)’da yaşayanlarla Prusa’da yaşayanların yakın ilişki içinde olduklarını biliyoruz.

Siyasetçilerin etkili nutuk atabilmeleri için Bursa’nın en eski devirlerine dair bir halk adı saymaları gerekiyorsa bu Bitinler değil bölgenin en eski halkı olan Frigler, daha sonra gelmiş olmalarına karşın Hindistan’a kadar uzanan topraklara kendi kültürlerini benimsetmiş olan Hellenler olmalıdır. Bursa’da Bitinya Krallığı dönemi yaşandığını belirterek itiraz etmek isteyen çıkarsa, Bitinlerden önce Luvilerin, Maşa ülkesi halkının da buralarda yaşadığını, hiç iz bırakmamış bu halkları da anmamız gerektiğini söyleyerek yanıt verebiliriz. Prusa tarihini Bitinlerle başlatmak, “ilçe statüsünü 1995’te il haline getirdiği için” Yalova tarihini Tansu Çiller ile başlatmaya benzer!

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[1] T. Corsten, Inschriften von Kios, s. 95, No 18; Polybios, Historia, V. 90; Pausanias, Periegesis tes Hellados, V.12.7.

[2] Boyana, H., “Bithynia Bölgesinin Tarihi ve Kullandıkları Takvim” içinde, Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu III Bildirileri, (ed.) H. Selvi, M. B. Çelik, İ. Şirin, A. Yeşildal, Kocaeli Büyükşehir

Belediyesi yayınları, 2017, s. 158.

[3] Boyana, H., Bithynia Tanrıları ve Kültleri, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 1997, s. 38.

[4] Herodotos, Tarih, II.2.